Het probleem: werk maakt mensen ziek en ze zijn niet passend verzekerd
Het huidige systeem slaagt er onvoldoende in om werkenden de benodigde autonomie te geven die nodig is om gezond te kunnen blijven werken of te herstellen. In 1990 sprak toenmalig premier Lubbers de woorden ‘Nederland is ziek’. Hij dreigde op te stappen als het aantal arbeidsongeschikten zou groeien tot meer dan een miljoen. Hoewel forse maatregelen voor uitstel hebben gezorgd, hebben we dat aantal inmiddels alsnog bereikt*. Werkenden geven aan te weinig grip te hebben op het werk, op hun leven en op geld. Dit kan niet los gezien worden van het gevoerde beleid.
Daar komt bij dat zelfstandigen die om wat voor reden dan ook een verhoogd risico lopen op ziekte, vaak geen reguliere arbeidsongeschiktheidsverzekering kunnen afsluiten. Het gaat bijvoorbeeld om mensen met fysiek zware beroepen, een aangeboren aandoening of een chronische ziekte en om mensen die zijn genezen van kanker. Zij worden doorgaans uitgesloten van een verzekering (dit gebeurt bij 3% van de aanvragen) of krijgen te maken met een zeer hoge premie of uitsluitingen in de polis. Solidaire alternatieven bestaan. Denk aan schenkkringen, de vangnetverzekering van private verzekeraars en aan de vrijwillige verzekering van het UWV voor ex-werknemers. Maar ook deze oplossingen zijn niet altijd afdoende en/of toegankelijk voor de doelgroep.
Ook hebben veel werkenden een oplossing die slecht bij hen past. De beste manier om met het risico op langdurige ziekte om te gaan verschilt van persoon tot persoon. Een alleenstaande moeder van 36 met een risicovol beroep als verpleegster en weinig eigen buffers doet er doorgaans goed aan haar risico af te dekken. Voor een werkende van 63 jaar met een verdienende partner en een goed gevulde spaarrekening is dat anders. Deze werkende geeft zijn of haar geld waarschijnlijk liever uit aan andere dingen dan aan een verzekering. Weer een ander voorbeeld is de situatie voor een stratenmaker van 50. Voor hem is gezondheidsschade gegarandeerd. Niet een inkomensverzekering maar een carrièreswitch is dan de beste oplossing.
De huidige en tot nu toe voorgestelde regels doen geen recht aan deze diversiteit en behoefte aan keuzevrijheid. Dat is problematisch omdat ruim 2 miljoen werkenden hun risico te weinig hebben afgedekt terwijl ze zelf vinden dat ze dit beter zouden moeten regelen**. Het tegenovergestelde probleem is minstens even groot: circa 3 miljoen werknemers lopen rond met een dure WIA-verzekering terwijl een basale of geen verzekering, in combinatie met een lagere premie, beter bij hun behoeften zou passen***. Al met al is de conclusie dat het huidige beleid voor het merendeel van de werkenden niet werkt.
Ons doel: mensen blijven gezond en zijn passend voorbereid op gezondheidsrisico’s
Het officiële doel van het huidige arbeidsongeschiktheidsbeleid luidt:
“De overheid beschermt werknemers tegen de inkomensgevolgen van arbeidsongeschiktheid en stimuleert hen te blijven werken of het werk te hervatten.****
Bovenstaand doel is om ten minste drie redenen niet adequaat. Ten eerste: het gaat alleen om werknemers. Ten tweede: het gaat alleen over de gevolgen van arbeidsongeschiktheid, niet over het voorkomen ervan. Ten derde: het is niet duidelijk. Het beschrijft slechts in vage termen welke activiteiten de overheid gaat ondernemen (beschermt, stimuleert). Wat we willen bereiken met die activiteiten wordt niet helder. We stellen daarom voor om bovenstaand doel te vervangen. Bijvoorbeeld door:
“Alle werkenden in Nederland blijven zo lang mogelijk gezond aan het werk en gaan om met het risico op langdurige gezondheidsproblemen op een manier die bij hen past.”
Dit strategische doel kunnen we vertalen in operationele doelen die we gebruiken om te controleren of de oplossingen en experimenten helpen bij het bereiken van dat doel. Bijvoorbeeld:
- In 2035 zegt niet meer dan 3% van de Nederlanders niet te kunnen of willen werken vanwege langdurige gezondheidsproblemen. In 2019 was dit ca. 5%.
- In 2035 zegt 100% van de werkenden dat zijn/haar zaakjes rond langdurige gezondheidsproblemen ‘goed’ of ‘zeer goed’ geregeld zijn. In de eerste jaren is 80% of 90% ook al een nette score. Het huidige percentage is niet bekend.
Deze doelen zijn volgens de Werkvereniging alleen te bereiken als er een breed draagvlak voor de oplossingen is. Uit ons onderzoek blijkt dat 51% van de ondervraagden voor een AOV-plicht is als de werkenden kan kiezen op welke manier hij of zij zich verzekert van een inkomen bij arbeidsongeschiktheid en als de plicht alleen geldt voor een arbeidsvormneutrale basisverzekering (voor alle werkenden) 50%.
Als Werkvereniging zien we meerdere manieren om de hierboven beschreven doelen te bereiken. Rode draad is dat werkenden gelijk behandeld worden en zekerheden los staan van contractvormen. Wanneer alle werkenden automatisch een bepaalde premie via het Burger Service Model op een speciale rekening storten, en op basis van betrouwbare en begrijpelijke informatie aanvinken hoe zij dit geld het liefst inzetten om zichzelf van bestaanszekerheid bij arbeidsongeschiktheid te voorzien, dan biedt dat zowel zekerheid als keuzevrijheid.
Oplossingen die elementen van een verplichting in zich dragen zijn wat ons betreft niet taboe. Zo zou bijvoorbeeld de jaarlijkse zekerheden-APK (zie verderop in dit stuk) een niet-vrijblijvend karakter kunnen krijgen.
Van belang bij het op een rij zetten van de verschillende vormen van inkomenszekerheid bij arbeidsongeschiktheid is dat alle partijen openstaan voor nieuwe perspectieven en ideeën. Daarom willen we als Werkvereniging graag eerst de dialoog aangaan met andere partijen. Met een gedeeld beeld van problemen en doelen is het immers gemakkelijker om tot concrete oplossingen te komen.
Tot slot is het van belang om kritisch te bezien of vermeende ‘beren op de weg’, zoals averechtse selectie, wel echt zo problematisch zijn als we denken. Het gevaar van averechtse selectie wordt vaak aangedragen als theoretisch argument dat een uniforme verplichting voor iedereen onontkoombaar zou zijn. De praktijk laat echter zien dat mensen zich dikwijls anders gedragen dan de theorie veronderstelt*****. De weg is dus vrij om moderne oplossingen te ontwerpen die maatwerk en solidariteit combineren.
Noten:
*Op pagina 55 van ‘In wat voor land willen wij werken’ meldt de Commissie Borstlap dat 0,8 miljoen mensen een arbeidsongeschiktheidsuitkering ontvangen. Nog eens 0,2 miljoen mensen zitten in de Ziektewet of krijgen loon doorbetaald vanwege langdurige ziekte.
**Het gaat om 1 op de 4 werkenden, zowel bij zelfstandigen als bij werknemers. Bronnen: ABN Amro, ZZP Succes Index Q3 2017 (zie slide 33) en SEO onderzoek Keuzes in sociale zekerheid (zie figuur 3.4).
*** SEO onderzoek Keuzes in sociale zekerheid maakt duidelijk dat circa 40% van de werknemers de voorkeur zou geven aan een basale of geen verzekering (zie figuur 3.4).
**** http://www.rijksbegroting.nl/2020/voorbereiding/begroting,kst264859_13.html
*****Een praktisch voorbeeld is de keuze voor een hoog-laag uitkering bij pensioen. Zie dit interview met Netspar-directeur Casper van Ewijk. Voor uitgebreidere onderbouwing zie hier en hier.
- Bestaanszekerheid voor iedereen
- Arbeidsvorm neutrale bestaanszekerheid bij arbeidsongeschiktheid
- Arbeidsvorm neutrale bestaanszekerheid bij ouderdom
- Arbeidsvorm neutraal ontwikkelbudget
- Arbeidsvorm neutrale bestaanszekerheid gekoppeld aan ontwikkelbudget
- Overzichtelijker stelsel van contractvormen
- Jaarlijkse zekerheden APK via DigiD
