Maak van zelfstandigen geen tweederangsburgers  

Roos Wouters In de pers Leave a Comment

Dit artikel is verschenen in Sociaal Bestek, tijdschrift voor werk, inkomen en zorg

De groei van het aantal zelfstandigen wordt vaak als een ware plaag afgeschilderd. Met twee uitingsvormen: als gedwongen zelfstandigen die het liefst een vast contract willen, of als fiscale voordeeljagers. De meeste zelfstandigen zijn echter ondernemers die voor eigen rekening en risico werken. Alleen zijn de overheid, de Belastingdienst en het sociaal stelsel daarop niet ingericht. Dat schuurt.

DOOR Roos Wouters 

In de jaren tachtig werd de term zzp’er voor het eerst door de Belastingdienst geïntroduceerd. Nederland telde in 1988 slechts 1600 zelfstandigen zonder personeel, een jaar later was dit aantal al verdubbeld.[1] En de groep bleef groeien. Toch vinden veel instanties het moeilijk om deze vorm van arbeid een plek te geven in hun beleid en regelgeving. Ons sociaal stelsel is namelijk ingericht op mensen die in loondienst werken. Op die manier dragen ze bij aan sociale verzekeringen en voorzieningen. 

Wie de berichtgeving en besluitvorming van de sociale partners ten aanzien van vrijwillige zelfstandigen volgt, krijgt het beeld voorgeschoteld dat zzp’ers weinig solidair en onnadenkend zijn. Over hun oudedagsvoorziening denken ze niet na. In hun ontwikkeling investeren ze niet en ze sluiten ook geen arbeidsongeschiktheidsverzekering af, daar gebruiken ze de bijstand voor. Op die manier kunnen zij zich onder de prijs van een werknemer aanbieden waardoor ze het socialezekerheidsstelsel ondermijnen. Zo bezien lijkt het verstandig om zzp’ers tegen zichzelf in bescherming te nemen. Het speelveld moet gelijker. 

Cijfers

Er zijn nu zo’n 1,5 miljoen (100%) zelfstandigen. Daarvan heeft 76% geen personeel (1.178.000). 17,6% (273.000) van deze zzp’ers verkoopt producten en 58,4% (905.000) eigen arbeid. De groep die eigen arbeid verkoopt doet dat voor 21,4% aan particulieren en 37% aan organisaties. Daarvan heeft slechts 15,6% (241.000) weinig opdrachtgevers per jaar.[2] Van de 1,5 miljoen zelfstandigen is er dus feitelijk maar een heel klein percentage dat überhaupt met werknemers op arbeidsmarktvoorwaarden kan concurreren. 

Modern werkenden hebben vooral last van alle goedbedoelde pogingen om hen aan een zeker bestaan te helpen.

Kijken we naar de startmotieven van zelfstandigen dan zien we het volgende beeld. Veruit de grootste groep zzp’ers wil meer autonomie (30%). Ze willen zelf bepalen hoeveel en wanneer ze werken. Gevolgd door de groep met een vak dat meestal op zzp-basis wordt uitgeoefend (17%). Denk bijvoorbeeld aan de beeldend kunstenaar. 14% zoekt meer uitdaging, en 13% zijn voormalige werknemers die niet meer voor een baas willen werken of wegvluchten van een bepaalde werksfeer. Denk hierbij vooral aan zorgmedewerkers en basisschoolleerkrachten. Slechts 7% van de zzp’ers zegt ertoe gedwongen te zijn door ontslag, gebrek aan contractverlenging of het niet kunnen vinden van een baan in loondienst.[3] Bij deze laatste categorie hoor ik, Roos Wouters. Aangenaam.

Ik stel mij even voor omdat er de afgelopen tijd veel over werkenden zoals ik gesproken en besloten wordt, zonder dat ik het idee heb dat de sociale partners, die hier veelal verantwoordelijk voor zijn, een reëel beeld van ons hebben. Modern Werkenden zoals ik hebben in de praktijk namelijk last van alle goedbedoelde pogingen om ons aan een zeker bestaan te helpen. Vanaf het moment dat ik de arbeidsmarkt betrad zorgden de pogingen van overheid en de sociale partners er alleen maar voor dat ik verder van een zeker bestaan afdreef.

Het persoonlijke politiek

Mijn eerste kind kreeg ik tijdens mijn studie. Het zoeken van parttime werk op universitair niveau bleek lastig. Zo kwam het dat ik vanuit mijn studentenbaantje als receptioniste opklom tot research redacteur bij de Amsterdamse regionale omroep AT5. De Flexwet was kort daarvoor ingegaan. Ik dacht dat ik, na drie tijdelijke contracten, een vast contract zou krijgen. Dat wilde ik niet zozeer omdat ik veertig jaar bij AT5 wilde werken. Ik wilde een hypotheek. In plaats van een vast contract en een hypotheek, kreeg ik drie maanden onbetaald verlof waarna ze mij weer drie tijdelijke contracten konden aanbieden. Bedankt Flexwet. 

Na mijn werk bij AT5 besloot ik voor de overheid te gaan werken. Zekerheid en een hypotheek gegarandeerd, dacht ik. Het bleef bij een aanstelling via een uitzendbureau. Na een halfjaar urenbriefjes te hebben ingeleverd, besloot ik voor mezelf te beginnen. Als de enige zekerheid onzekerheid was, dan wilde ik daar ook vrijheid bij. Daar genoot ik intens van. Tot de overheid, niet lang daarna, de Wet Deregulering Beoordeling Arbeidsrelaties (DBA) invoerde. Plots wilde mijn beste opdrachtgever dat ik mij via een intermediair liet inhuren voor een stuk minder geld. De wet, bedoeld om schijnzelfstandigheid tegengaan, beperkte mij in mijn zelfstandigheid en deed daarmee opnieuw afbreuk aan mijn zekerheid van bestaan. 

De Werkvereniging 

Hierna richtte ik de Werkvereniging op. Een belangenplatform voor zelfstandigen en andere modern werkenden die niet veertig jaar voor eenzelfde werkgever willen of kunnen werken. De Werkvereniging pleit voor een hervorming van de arbeidsmarkt en ons sociale stelsel, waardoor alle werkenden toegang krijgen tot het opbouwen van sociale zekerheden die gekoppeld worden aan het werk en de werkenden. Niet aan de werkgever en het vaste contract. Op die manier beweegt de zekerheid met de werkenden mee, ongeacht de contractvorm. Wel zo solidair en praktisch.

Echt begaan met het lot van de zelfstandigen lijken de sociale partners namelijk niet.

Als directeur van de Werkvereniging verbaas ik mij over het feit dat er, in het pensioenakkoord, werd besloten dat zzp’ers zoals ik, zich verplicht moeten gaan verzekeren tegen arbeidsongeschiktheid. Hoe dit past in een akkoord tussen werkgevers en werknemers, is mij een raadsel. Zzp’ers zijn hier niet eens vertegenwoordigd. Het is net zo gek als dat zzp-organisaties zouden besluiten om het ontslagrecht af te schaffen!

Ook de zelfstandigenaftrek wordt nu in rap tempo afgebouwd. Alles om het speelveld gelijker te maken en om mensen zoals ik meer zekerheid van bestaan te bieden. Dit wordt door de meeste zelfstandigen, ook door de manier waarop, echter niet zo ervaren. Het wordt eerder gezien als een poging om zelfstandigheid te ontmoedigen om zo het vaste contract weer tot de norm te maken. Echt begaan met het lot van de zelfstandigen lijken de sociale partners namelijk niet. 

Contractvorm neutraal basisvangnet

Dat viel vooral op toen corona kwam. Ruim voor deze pandemie waarschuwde de overheid er al voor dat de kloof tussen vast en flex te groot aan het worden was. Minister Koolmees stelde daarom de Commissie Borstlap in, die moest adviseren hoe deze kloof te dichten. Kort na het verschijnen van dit rapport brak de coronacrisis uit. Hét moment om het advies van Borstlap in de praktijk te brengen. De commissie pleit ervoor om mensen met een ‘vast contract’ slechts 80% van hun dienstbetrekking te garanderen met de mogelijkheid om ze, in tijden van reces, voor 20% de WW in te laten gaan. Verder pleit het rapport voor een contractvorm neutraal basisvangnet voor alle werkenden.  

Het kabinet koos er echter voor om in de crisis een nieuwe regeling op te tuigen (NOW) waarbij werkgevers alleen in aanmerking komen voor noodsteun als ze de werknemers vrijwel volledig ontzien. Werknemers mogen niet ontslagen worden, ze krijgen geen deeltijd-WW zoals bij eerdere crises gebruikelijk was en ze kunnen rekenen op een inkomen tot drie keer modaal (ruim een ton per jaar). Deze kosten voor de NOW komen uit de algemene middelen en dus niet uit de sociale verzekeringskassen. Iedereen die belasting betaalt, draagt hier dus aan bij. 

Drie keer modaal versus bijstandsniveau 

Voor ondernemers (met en zonder personeel) werd er geen nieuwe regeling opgetuigd. Als ze al in aanmerking kwamen voor noodsteun (Tozo) dan is deze steun gebaseerd op een versoepelde versie van de bijstand die onder de Participatiewet valt. Het inkomen van zzp’ers werd slechts aangevuld tot bijstandsniveau (zo’n 12.000 per jaar voor alleenstaanden en 18.000 per jaar voor een gezin).

Omdat alles in grote haast werd opgetuigd zou je kunnen denken dat dit enorme verschil in noodsteun met de tijd recht getrokken zou worden. In realiteit gebeurde het omgekeerde. De eisen voor de NOW werden nog minder, terwijl de eisen voor zelfstandigen juist veel strenger werden. Waar de ene groep meer zekerheden kreeg dan ze al hadden, werden de al karige zekerheden van de zzp’ers verder afgepakt. De stand ‘werknemer in vaste dienst versus zelfstandige’ is drie keer modaal versus bijstandsniveau. 

Juwelen opgeven

En het werd nog erger. Waar werknemers met een inkomen tot maximaal driemaal modaal volledig zijn gecompenseerd, vanaf het begin van de NOW, viste een zelfstandig werkende bij elke nieuwe regeling verder achter het net. De Tozo werd afgeschaft. Als zelfstandige kan je je melden bij het loket bijstandverlening zelfstandigen. Zelfstandigen die al twee jaar op hun buffers hebben moeten interen, werden nu ook opeens gevraagd een levensvatbaarheidstoets af te leggen. Dit terwijl de werknemer met een vast contract wederom terug mocht vallen op de regeling waarbij ze hun inkomen tot drie keer modaal uitbetaald kregen, ongeacht de levensvatbaarheid van hun baan of het inkomen van een eventuele partner.

Schrijnend zijn de verhalen van zzp’ers die de waarden van hun juwelen en de dagwaarde van hun auto moesten opgeven om aan te kunnen tonen dat hun bedrijf als kok of bruidsfotograaf, levensvatbaar is. Als directeur van de Werkvereniging kreeg ik vele noodkreten in mijn mailbox. Zo ook die van een zelfstandig nagelstyliste. Zij verloor van de een op de andere dag haar inkomen. Ze vraagt Tozo aan. Als alleenstaande moeder ontvangt ze alimentatie van haar ex-partner voor haar oudste zoon. Haar ex is ook zzp’er die in sommige corona maanden geen inkomsten had. 

Hij spreekt zijn buffer aan om de alimentatie voor zijn zoon te betalen zodat het kind er niet onder hoeft te lijden. De gemeente Haarlemmermeer trekt de kinderalimentatie echter van haar Tozo af want ook kinderalimentatie wordt gezien als inkomen. Vader buffer kwijt, kind leeft in armoede en de reactie van de gemeente hierop is dat dit heel normaal is bij bijstand. Ze weet niet beter dan dat ze noodhulp voor zelfstandig ondernemers krijgt. Maar, zo ontdekte deze trotse onderneemster, ze is door overheidsmaatregelen ineens tot bijstandsmoeder gedegradeerd. Recht op huurtoeslag heeft ze dan weer niet. Hoezo normaal? 

Koude zakelijke mail 

De zelfstandig nagelstyliste wordt hierna nog harder getroffen door de wijzigingen in de derde Tozo. Dit blijkt als ze deze met terugwerkende kracht wil aanvragen. In tegenstelling tot de Tozo1 en 2 is het aanvragen met terugwerkende kracht niet meer mogelijk. Zoals aangeraden in een koude zakelijke mail die de Werkvereniging op haar noodkreet ontvangt, schrijft de nagelstyliste haar gemeente aan en smeekt om coulance. De reactie van de gemeente is allesbehalve coulant. De strekking van het verhaal is als volgt: Dit zijn de regels we kunnen niets voor u doen, u had het kunnen weten want deze nieuwe wijziging in de Tozo3 stond aangegeven bij gemeente en Rijksoverheid. Regels zijn regels, wij volgen de processen en protocollen.

De vijandige teneur richting zelfstandigen heeft hen angstig gemaakt voor overheidsbemoeienis.

Ook de dans- en bewegingsdocent aan de dans- en theateracademie, mailde mij zijn verbijstering over hoe de gemeente was omgesprongen met zijn Tozo aanvraag. Omdat hij niet over voldoende buffer beschikte om in zijn bestaan te voorzien, leende hij geld van zijn moeder. Met dat geld investeerde hij in de techniek om online lessen te verzorgen zodat hij zo snel mogelijk weer aan het werk kon. En om de lening bij zijn moeder af te betalen. De gemeente, waarbij hij dit keurig opgeeft, laat weten dat een lening ook als inkomen wordt gezien. Nu moet hij de Tozo en de schuld aan zijn moeder allebei terugbetalen. Een lening die deze ondernemer inzet om zijn businessmodel zo snel mogelijk om te gooien zodat hij weer snel aan het werk kan zonder noodsteun, wordt afgestraft. 

Regelmatig ontving ik ook mails van radeloze zzp’ers die op zoek waren naar leningen omdat zij liever niet bij gemeente aankloppen voor noodsteun. De vijandige teneur richting zelfstandigen, heeft ze angstig gemaakt voor overheidsbemoeienis. Zo schreef een zelfstandige fotograaf mij dat ze liever schulden maakt dan dat ze alle gegevens invult die de gemeente Den Haag van haar vroeg om in aanmerking te komen voor de BBZ. ‘Hoe de overheid de gedupeerde Groningers behandelt, om nog maar te zwijgen over de ouders in de toeslagenaffaire, dat wakkert mijn wantrouwen richting de overheid aan. Bovendien, hoe wil een ambtenaar in vaste dienst – die tot corona alleen mensen begeleid die door ‘eigen toedoen’ in de bijstand belanden, een oordeel vellen over hoe levensvatbaar mijn bedrijf is in een coronacrisis? Ik begin er niet aan.’  

Tweederangsburgers 

Toen er, na ruim twee jaar corona ellende, waarbij de getroffen ondernemers fors op hun buffers hebben moeten interen, ook nog besloten werd om ze een levensvatbaarheidstoets voor te schotelen, was bij mij de maat vol. Nu wordt de kloof tussen vast en flex echt onverantwoord groot en worden de mensen die voor een zelfstandig bestaan kiezen onevenredig hard geraakt. 

De meeste zelfstandigen zijn trotse ondernemers die voor eigen rekening en risico werken, wetend dat ze meestal als eerste de klappen opvangen tijdens een crisis. Dan is het nogal vervreemdend wanneer je het ene moment als zielige zelfstandige zonder pensioen wordt weggezet die nodig gered moet worden (liefst door middel van een vast dienstverband). Om het volgende moment weer weggezet te worden als fiscaal voordeeljager die weinig tot geen belasting zou betalen, de risico’s voor arbeidsongeschiktheid op de samenleving zou afwentelen en de rotklussen ook nog eens aan de collega’s in dienst overlaat. Die zelfstandige, die dus ook meebetaalt aan de luxe NOW regeling, mag na twee jaar leven op een sociaal minimum best een levensvatbaarheidstoets doen, want er is werk genoeg, zo liet de minister op tv weten.

Staat aanklagen

Op dat moment was bij mij de maat dus vol. Hoe bedoel je een gelijker speelveld, hoe bedoel je meer bestaanszekerheid? Meten met twee maten, telkens in het voordeel van mensen met de meeste zekerheden. Kennelijk zijn de overheid en de andere sociale partners van mening dat werknemers niets hoeven in te leveren en dat de ondernemers daarvoor mogen betalen. Zijn wij dan niet allemaal werkende burgers die getroffen zijn door een pandemie die niet onder het ondernemersrisico valt?

Vanuit de Werkvereniging besloten wij de staat aan te klagen. De Staat heeft zelf uitdrukkelijk erkend dat de gevolgen van de pandemie niet als normaal ondernemersrisico zijn te beschouwen. Waar de gevolgen voor burgers (werkenden in loondienst en zelfstandig werkenden) in gelijke mate voelen, had de Staat in gelijke mate compensatie behoren te verlenen. Door dit na te laten, heeft de Staat in de eerste plaats in strijd met het gelijkheidsbeginsel gehandeld. Het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden (EVRM) is hier klip en klaar over. Er is inbreuk gemaakt op vrijheden en rechten op eigendom, professionele status, arbeid en ondernemerschap.’ 

Toekomstig overheidsbeleid 

Omdat de Werkvereniging niet over de benodigde financiële middelen beschikt om een rechtszaak te bekostigen, hebben we een crowdfundingcampagne opgezet. Hiermee is binnen twee weken tijd een bedrag van bijna 30.000 euro opgehaald. De rechtszaak is inmiddels ingediend. Als de rechtbank de Werkvereniging en de eisers in het gelijk stelt, heeft dit gevolgen voor toekomstig overheidsbeleid bij pandemische omstandigheden. De Staat zal zelfstandig werkenden op dezelfde voet als werkenden in loondienst moeten behandelen en dus dezelfde uitgangspunten voor compensatie van inkomen uit arbeid moeten hanteren. Daarbij willen we de overheid ervan doordringen dat een gelijk speelveld creëren niet mag betekenen dat de opbouw en het behoud van zekerheden alleen voor werknemers in vaste dienst moet gelden.  

Het wachten is op een uitspraak van de rechter. Wij gunnen alle werkenden die getroffen worden door de coronamaatregelen gepaste en proportionele noodsteun, waarbij de kloof tussen vast en flex verkleind wordt, want juist op een flexibele arbeidsmarkt is het van belang dat alle werkenden flexibel en weerbaar zijn. Ook de Modern Werkenden die, zoals ook weer uit deze noodsteunmaatregelen blijkt, niet of nauwelijks vertegenwoordigd worden bij het maken van beleid dat hen aangaat. 

Roos Wouters is politicoloog en directeur van de Werkvereniging. Volg de rechtszaak tegen de staat hier.

Denk je bij het lezen over de Werkvereniging: Goed idee, ik doe mee sluit je dan eenvoudig aan

noten:

[1]  Bron: https://www.freelance.nl/community/aanmelden-belastingdienst  

[2]  Bron: ZEA 2021 & CBS 2021. Bewerking door ZiPconomy

[3]  Uit het promotieonderzoek Motivational profiles and proactive career behaviors among the solo self-employed (Van den Groenendaal et al., 2021), blijkt dat zzp’ers verschillende combinaties van redenen of ‘startmotieven’ hebben. In dit promotieonderzoek is gebruik gemaakt van de ZEA-cijfers uit 2015. Op basis van analyse herkende Van den Groenendaal zes verschillende motivatieprofielen. Op basis van de ZEA-cijfers uit 2017 identificeerde zij nieuwe ontwikkelingen en ontdekte een extra profiel: de vluchters.

Geef een antwoord

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *